Döngüsel Ekonomi Nedir, Neden En İyi Alternatif?

GİRİŞ

Sanayi devrimleri ile ilişkilendirilen doğrusal ekonominin endüstriyel toplum yaşamı oluşturmuştur.  Endüstriyel toplumlardaki “al-kullan-at” mekanizması başta doğal kaynakların tükenmesi ve iklim değişikliği olmak üzere birçok olumsuz çevresel etkilere yol açmaktadır. Doğal ekosistemleri ve ekonomilerin istikrarını tehdit etmesiyle, yeni bir ekonomik kavram olarak “döngüsel ekonomi” gündeme gelmiştir.

Doğrusal (Lineer) Ekonomi Nedir?

Doğrusal ekonomi, al, yap ve elden çıkar felsefesine odaklanan bir iş modelidir. Bu iş modelinde kaynaklar topraktan çıkartılır ve ürünler tüketim için üretilir. Bu tüketimden sonra oluşan kalıntılar ya çöp depolama alanlarında biriktirilir ya da yakılır. Her yıl üretilen plastiğin sadece % 14’ü geri dönüştürülmektedir ve 2050 yılına kadar okyanuslarda balıktan çok plastiğin olacağı öngörülmektedir.  Plastik, doğrusal ekonominin olumsuz dış sonuçlarının sadece bir örneğidir. Alüminyum, çelik, kağıtlar, teneke kutular, yağlar ve fosil yakıtlar gibi bir çok suçlu bulunmaktadır.

Ellen MacArthur Vakfı’nın (2013) döngüsel ekonomi modeli hakkındaki raporları ve bildirileri önemlidir. Vakıf doğrusal ekonomi için; tasarımı, zenginliğin coğrafi bölgelere göre tarihsel olarak eşit olmayan bir dağılımına dayanan geçmişe sahip olduğunu belirtmiştir. En gelişmiş bölgelerde (batı toplumlarında) tüketiciler yoğunlaşıp ve maddi girdileri küresel olarak her alanda temin edildikçe, sanayisi gelişmiş batı toplumları maddi kaynak ve enerji bolluğu içinde yaşadılar. Bu düzende malzemeler insan emeğine göre ucuzdur. Üreticilerde bu sistemde, malzemenin ucuzluğundan kaynaklı, yoğun malzeme kullanım prensibine ve insan emeğinden tasarruf sağlayan iş modeli kurmak için teşvik edildiler.

Ucuz malzeme/pahalı emeğin sonucunda ise:

• Geri dönüşümün (recyle), yeniden kullanımın süreç boyunca ihmal edilmesi (reuse) ile oluşan atıklara önem vermediler.
• Düzenleyiciler (hükümetler vb.), muhasebe ve mali kurallarda üreticilerin oluşturdukları dış etkenlere karşı uygulanabilecek herhangi bir yasal ceza politikaları oluşturmadıkları için bu doğrusal ekonomiyi desteklediler.
• Ticari ürün onay prosedürlerinin yıllarca aynı mevcut uygulamalar tarafından değerlendirilmesi, radikal değişim unsurlarına karşı gösterilen direnç yüzünden sistemin doğal bir kilitlenme ataletine maruz kalmıştır.

Bu ekonomik planın sonucu doğrusal ekonomidir. Yani, kaynakları alın, tüketilecek malları üretin, sonucunda kar elde edin ve kullanım sonrası ömrünü tamamlamış üründen ihtiyacınız kalmadıysa elden çıkartın düzenidir. Doğrusal ekonomi 20. yüzyıla kadar başarılı olmuştur ve sanayileşmiş ülkelere maddi zenginlikler ve güç kazandırmıştır. Kaynakların hızla tüketilişi, yerine alternatif kaynakların tüketim hızına erişememesi, malzeme maliyetlerinin artması ve artan nüfus ile model artık bir dönüm noktasına ulaşmıştır. Dönüm noktasının sonucunda üreticiler arasındaki rekabetin korunabilmesi için tüketiciye artan maliyetlerin yansıtılamaması, toplam ekonomik çıktının bu model sayesinde değerinin düşmesine neden olmuştur.  Şirketler arasındaki sağlıksız bu rekabet, ürünlerin yaşam döngülerini kısalttı, ürünleri eskimiş hale getirdi ve onları atık haline getirerek ekolojik dengeyi bozmuştur.

Döngüsel Ekonomi Nedir? Neden Gereklidir?

Çizgisel ekonomi geleneksel bir sistemdir ve uzun süredir uygulanmaktadır. Çizgisel ekonomi modelinde sürdürülebilir kalkınmaya yönelik herhangi bir itici güç bulunmamaktadır. Çizgisel ekonomi modelinde üretilen ürünün son döngüsünden itibaren yeniden kazanılması dikkate alınmamaktadır. Modelin en büyük olumsuz etkileri, son döngü sonrasına elde edilebilecek değerin israfı, atık sorunu, atık depolama alanları, artan çevresel tehlikeler ve rekabet avantajı eksikliğidir. Çizgisel ekonomi modelinin bu olumsuz etkileri yüzünden alternatif aranmıştır ve döngüsel ekonomi modeli üzerinde durulmuştur.

Döngüsel ekonomi, geleneksel “çıkar-üret-al” ekonomisinden ürünlerin, malzemelerin ve kaynakların değerinin ekonomide mümkün olduğuna kadar uzun süre korunduğu, ürünün yaşam döngüsünü uzatarak maksimum değer elde etmeyi ve atık oluşumunu en aza indirildiği, onarıcı ve yenileyici bir yaklaşımdır. Döngüsel ekonomi, yaşam döngüsünün sonundaki ürünleri atık olarak değerlendirmiyor alternatif kaynaklara dönüştürüyor ve israfı en aza indiriyor.

Döngüsel ekonominin felsefesi ise:

• Geri dönüşüm (recycle),
• Onarım (repair),
• Yeniden üretim (re-production) üzerine kuruludur. 

Döngüsel üretim ve tüketim modelinde kaynak akışından maksimum seviyede yararlanmak için kaynaklar üretim döngüsüne geri aktarılır. Çöpe atmak yerine yeniden kullanım, geri dönüşüm, yenileme ve yeniden üretmeye odaklanılır.  Atığın uygun şekilde kullanılması, dolayısıyla performans ekonomisinin teşvik edilmesi, kaynak üretkenliğinin desteklenmesi, doğanın sermayesinin ve dayanıklılığın arttırılması bu modelin ekonomik avantajıdır. 

Döngüsel ekonomi modeli 3 ana başlıkta ile şekillendirilir:

1. Ham madde: Ham madde kaynağının elverişli kullanımı için döngüsel model de bir çok yöntem vardır. Bunlar; malzemelerin optimum kullanılması, geri dönüşüm, yeniden kullanım, yeniden dağıtım, yeniden satış, yenileme yeniden üretim, bakım, onarım ve servis hizmetleridir.
2. Tasarım: Enerji, kaynak, zaman ve maliyet tasarrufu için iyi tasarım yapmak gerekmektedir. Döngüsel ekonomide ekolojik-tasarımın kapsamı ise; ürünlerin onarabilirliği, geri dönüştürülebilirliği, dayanıklılığı ve üretim proseslerinde enerji verimliliğini içermektedir. 
3. Tedarik Zinciri: Optimum malzeme kullanımı için ürünlerin ve üretim proseslerinin revizyonu, geri dönüştürülmüş malzemelerin tercihte ön planda olması, fosil yakıtların yerine yenilebilir enerji kaynaklarının kullanılması ve tedarik zincirinin en zayıf bölgelerinin iyileştirilmesi gerekmektedir. 

Döngüsel Ekonominin Çizgisel Ekonomiye Göre Güçlü Özellikleri

Hükümetler, şirketler ve toplumlar hem israfı ortadan kaldırmak hem de atıkların toplum ve çevre üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmanın yolunu döngüsel ekonomiye başvurarak aramaktadırlar.

• Endüstriyel kuruluşlar, atıklarını ne kadar çok tekrar kullanır ve geri dönüştürürse, hem çevreye verilecek etki azalacak hem de daha karlı olmaya o kadar yaklaşacaktır.
• Çevresel atıklar için oluşturulmuş atık alanlarına ihtiyaç en aza indirilebilecektir.
• Yeni milenyum için en iyi sürdürülebilir alternatif model olarak değerlendirilen döngüsel ekonomi, kuruluşları büyüme teşvik eder ve yatırım sermayesi çekme kapasitesine sahiptir. 
• Döngüsel ekonomi yöntemleri kolayca ölçeklenebilir ve sayısal olarak izlenebilir. 
• Yatırım sermayeleri sayesinde döngüsel ekonomi niteliklerinin Ar-Ge aşamasına dahil edilmesi, malzeme biliminde de ilerlemelerin teşvik edilmesini sağlar. Bu kaynakların daha dayanaklı ve kaliteli olması için önemlidir.
• Üretim proseslerinden israfın ortadan kaldırılması ile doğrudan malzeme maliyetlerinin ve kaynak bağımlılığının azaltılması gibi oldukça avantajlı faydaları vardır. İhtiyaç duyulan malzeme girdisinin azaltılması ile ekonomide çok büyük maddi tasarruf elde edilebilir.
• Kaynakların hacimsel ve değer açısından daha verimli kullanılması, malzeme fiyatlarındaki dalgalanmalara daha az maruz kalınmasını sağlayacaktır.
• Hızlı moda gibi dayanıklılığı ve ömrü az olan ürünlere alternatif ürünler üretilmesi ile tüketici-üretici temasını geliştirir, tüketicinin üreticiye karşı olan sadakatini arttırabilir. Döngüsel ekonomi uzun süre dayanıma sahip ürünlerin üretilmesini teşvik eder. 
• Döngüsel ekonomini modeli için ayrıca hukiki, mekanik, operasyonel veya sektörler arası zorluklara ilişkin uzmanların yetiştirilmesi gibi iş fırsatları da oluşmuştur.

Döngüsel Ekonominin Zayıf Yönleri

Döngüsel ekonominin oldukça büyük avantajları ve fırsatları olsa da bir takım zorlukların üstesinden gelmek gerekmektedir. 

• Döngüsel ekonomi modeli henüz herkes tarafından tanınmış ve farkındalığı kabul edilmiş bir model değildir. Sektörel ve hükümetsel eğilim hala oldukça minimum düzeydedir.
• Döngüsel ekonomide ham madde tedariğinden imhaya kadar (beşikten mezara kadar) tüm ürün yaşam döngüsünün birleştirilmesi gerekmektedir.
• Tüm sektörlere yönelik döngüsel ekonominin uygulanabilirliği konusunda özel bir kılavuz henüz yoktur.
• Sektörü düzenleyecek uluslara arası düzeyde kabul görmüş bir standart kurumu henüz mevcut değildir.
• Modelin sektörlere tam uygulanabilirliğini sağlamak için gerekli yatırımlar henüz yeterli değildir.
• Ürünün tüm yaşam döngüsünü yönetmek güçlü iş birliği kartel yapılarının oluşmasına sebep olabilir.

Türkiye’de Döngüsel Ekonomi Gelişmeleri

Türkiye, 2016 yılında Paris İklim Anlaşması’na imza atmış ve Avrupa Birliği’nin Yeşil Mutabakat Planı çerçevesinde “Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması” gibi kalıcı uygulamaları gündemine almıştır. 2021 yılında Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığının duyurduğu “Yeşil Mutabakat Eylem Planı” ile sürdürülebilirlik ve döngüsel ekonomi çalışmalarını başlatmıştır. Bu eylem planının en somut örneklerinden biri, 2023 yılının sonunda duyurduğu Dünya Bankasından finans desteği alan “Yeşil Sanayi Dönüşüm Projesi” dir. Bu proje KOBİ ağırlıklı olmak üzere imalat sanayisinde yeşil dönüşümü gerçekleştirerek enerji verimliliğini arttırmayı, karbon salınımını azaltmayı, katma değeri yüksek döngüsel ürün modelleri üretmeyi hedeflemektedir. 

Önerilen Yazı

Türkiye Yeşil Sanayi Dönüşüm Projesi ile Sürdürülebilir Bir Gelecek

Döngüsel ekonomi çalışmalarının hızlı bir şekilde ilerlemesi ve desteklenmesi konusunda Türkiye’de takip edilmesi gereken önemli kuruluşlar bulunmaktadır.

• Türkiye Döngüsel Ekonomi Platformu 
• Döngüsel Ekonomi Kooperatifi (D-CUBE)
• İş Dünyası ve Sürdürülebilirlik Kalkınma Derneği

2021 yılında yayınlanan bir çalışmada Türkiye’de döngüsel ekonomi uygulanabilirliği açısından önemli analizlerde bulunulmuştur. Bu çalışmada Türkiye’nin zayıf ve güçlü yönleri vurgulanmıştır.

1. GÜÇLÜ YÖNLERİ: 
   • Türkiye Cumhuriyeti gelişmekte olan bir ülke konumundadır ve genç nüfus yoğunluğu fazladır. 
   • Özellikle imalat sanayisi olmak üzere çok fazla kuruluş bulunmaktadır.
   • Atık geri dönüşümü için bir alt yapıya ve gerekli teknik bilgilere yıllar içinde sahip olmasıdır.
   • Jeopolitik konumu sayesinde ve Avrupa Birliği Yeşil Mutabakat çerçevesinde pazar kriterlerine uygun üretim yapabiliyor olmasıdır.
   • Güçlü bir pazara sahiptir.
   • Döviz kur farkının yüksek olmasıdır.
2. ZAYIF YÖNLERİ:
   1. Üretim ve tüketim sonrasında çıkan atıkların tür ve sayısal dağılımı ölçülebilir değildir.
   2. Döngüsel ekonomi hakkında bilgi yetersizliğinin ve farkındalığın az olmasıdır.
   3. Döngüsel ekonomi konusunda uzman yetişmiş elemanların yetersizliğidir.
   4. Atıkların doğal ortamlarda bulunması, atıkların yeniden kullanımı ve geri dönüştürülebilirliği konusundaki eylem planlarının yetersizliği ve atıkların yetersiz denetlenmesidir. 
   5. Her sektöre yönelik eylem planının ve kılavuzların yetersiz olmasıdır.

Döngüsel ekonomi modeli uygulanabilirliği, sürdürülebilir olması açısından ve kirlilik olaylarının küresel düzeyde görüldüğü dünyamız için kaçınılmaz bir alternatiftir. Bu ekonomik model, kapalı döngü ve basamaklı yaklaşımlarla malzemelerin tasarım yoluyla yeniden kullanılmasını bir araya getirerek israfın azaltılmasını sağlamaktadır. Aynı zamanda ekonominin malzeme ve enerji girdilerine bağımlılığını kontrol altına almakta, ekonomik sistemin dayanıklılığını artırmakta ve giderek artan nüfuslu gezegenin taleplerini karşılama potansiyeli bulunmaktadır. Dünya genelinde bu süreç çok hızlı ilerlemektedir ve ülkemizin geleceği için döngüsel ekonomi modeli önemle ele alınmalıdır. Bunun için hükümet, sanayi, akademik platformların bir araya gelip kısa, orta ve uzun vadeli stratejiler belirlenmelidir. Özellikle ülkemiz için “Sıfır Atık Politikaları” topluma aşılanmalı, hem üreticiler hem de tüketiciler için kaynakların “daha etkin ve verimli” kullanılması gerektiği anlatılmalıdır.

KAYNAKLAR

Sariatli, F., “Linear economy versus circular economy: a comparative and analyzer study for optimization of economy for sustainability”, Visegrad Journal on Bioeconomy and Sustainable Development, 6(1), 31-34, (2017).

Upadhayay, S., & Alqassimi, O., “Transition from linear to circular economy”, Westcliff International Journal of Applied Research, 2(2), 62-74, (2018).

Balbay, Ş., SARIHAN, A., & Avşar, E., “Dünyada ve Türkiye’de “Döngüsel ekonomi/endüstriyel sürdürülebilirlik” yaklaşımı”, Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, (27), 557-569, (2021).

Morseletto, P., “Sometimes linear, sometimes circular: States of the economy and transitions to the future”, Journal of Cleaner Production, 136138, (2023).